اخلاص اکسیری است که به جوهره عمل، ارزش و کرامت می بخشد و کیمیای کم یابی است که مس اعمال آدمی را طلای ناب می سازد؛ به همین جهت است که از خالص سازی عمل، با عنوان «سرّ» و راز الهی یاد شده است: «اخلاص، سرّی از اسرار من است و آن را در قلب بنده ای که او را دوستش داشته باشم به ودیعت می گذارم.» چقدر زیبا و دل پذیر است اگر بشر در هر کاری به همان نسبت که به حفظ ظاهر و کالبد عمل می اندیشد، به روح و جان عمل نیز اهمیت دهد.

 

امام مخلصین، حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیهما السلام ، این گونه آرزو می کند: «کجایند کسانی که برای خدا کار خالصی انجام دهند و دل را که جایگاه نظر خداوند است،ازهرگونه ناخالصی وگناه پاک کنند.»

 

اما اخلاص یعنی چه و مخلَص و مخلِص با هم چه فرقی دارد؟

 

اخلاص در لغت به معنی ترک ریاء در اطاعت و عبادت است.(1)

 

و اخلاص در اصطلاح: عبارت است از: خالص کردن قلب و دل از چیزهایی که مخلوط شدن آن با عمل باعث تیرگی آن گردد.(2) به بیان دیگر: اخلاص آن است که انگیزه انسان از هر گونه شائبه غیر الهی پاک باشد، و می توان نام آن را (توحید نیّت) گذاشت، یعنی در تمام برنامه ها تنها به پروردگار و رضای او اندیشید.(3)

 

اصولا در اسلام ارزش عمل به خلوص نیّت است، وگرنه اعمالی که انگیزه های غیر الهی داشته باشد خواه ریا کارانه باشد، و یا به خاطر هوای نفس و یا تشکر و قدر دانی از مردم، یا پاداش مادی باشد، هیچگونه ارزشی معنوی و الهی ندارد. و در حدیث مشهور پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) فرمود: (لا عمل الا بالنّیة و انما الاعمال بالنیّات)(4) هیچ عملی بدون نیت قبول نیست و همه اعمال با نیّت محاسبه می شود.

 

عمل خالص تا آن حد در اسلام مورد اهمیّت است که در حدیثی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) می خوانیم: مَنْ أَخْلَصَ الْعِبَادَةَ لِلَّهِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً ظَهَرَتْ یَنَابِیعُ الْحِکْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلَی لِسَانِهِ. یعنی کسی که چهل روز اعمال خود را خالصانه انجام دهد، خداوند چشمه های حکمت و دانش را از قلبش، بر زبانش ظاهر می سازد.(5)

 

 

فرق بین مُخلِص و مُخْلَص

مُخْلَص (بفتح لام): (هم الذین صفاهم الله عن الشرک و المعاصی) یعنی مُخلَص (بفتح لام) کسانی هستند که خداوند آنها را اختیار کرده و آنها را از شرک و گناهان محفوظ داشته است.

 

مُخْلَص به آن مرحله عالی از مراتب اخلاص گفته می شود که پس از مدّتها جهاد با نفس، حاصل می شود همان مرحله ای که شیطان از نفوذ وسوسه اش در انسان مأیوس می شود. در حقیقت (بنده مُخْلَص) بیمه الهی می گردد و خدا در قرآن از زبان ابلیس می گوید:(فبعزّتک لأغوینهم اجمعین الاّ عبادک منهم الُمخْلَصین) یعنی شیطان گفت: بعزّتت سوگند که همه آنها را گمراه می کنم مگر بندگان مُخلَصت را.(6)

 

مُخْلِص (بکسر لام) (هم الذین اخلصوا العبادة لله تعالی فلم یشرکوا به و لم یعصوه) یعنی مُخلِص کسی است که عبادت را خالص برای خدا انجام داده و به او شرک نورزیده و گناه نکرده است.

 

مُخْلِص (به کسر لام) بیشتر در مواردی به کار رفته است که انسان در مراحل نخستین تکامل، و در حال خود سازی بوده است. در قرآن می فرماید: فاذا رکبو فی الفلک دعوا لله مخلصین له الدین یعنی هنگامی که به کشتی سوار می شوند خدا را با اخلاص می خوانند.(7) و باز می فرماید: و ما أمروا الا لیعبدوا الله مُخلصین له الدین و به آنها دستوری داده نشده جز اینکه خدا را بپرستند در حالی که دین خود را برای او خالص کنند.(8)

 

اما مخلَص (به فتح لام) نتیجه ای است که انسان با خلوص از کارهای خویش حاصل می کند و به درجه و مقامی در این راه نائل می شد که تمامی افکار و اعمال و رفتارش، برای خدا و رضایت او خالص شده و هیچ گونه مشائبه غیر خدایی در او نیست، بگونه ای که وسوسه های شیطانی و نفس برای او اصلا معنا ندارد و نمی تواند به او نزدیک شود.

 

 

 

 

پی نوشت ها:

1. جوهری، الصحاح، ج 3، ص 1037. ابن منظور، لسان العرب، ج 4، ص 173. جرجانی، علی بن محمّد، التعریفات، ص 5،

2. طریحی، مجمع البحرین، ج4، ص168. قال: الاخلاص: هی القُربة الّذی یذکرها اصحابنا فی نیّاتهم. و هو ایقاع الطاعة خالصاً للّه وحده): اخلاص این است که اصحاب (امامیّه) در نیّات عمل شان آن را ذکر می کنند و قصد قُربة، می کنند: یعنی عبادت را تنها برای رضای خدا نیّت می کنند که بجا آورند.

3. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ج 12، ص 578.

4. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه،ج 25، ص 354.

5. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، دار الوفاء، اول، 1404ه.ق، ج53، ص326.

6. ص: 83. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 9، ص 378ـ377.

7. عنکبوت: 65.

8. بیّنه: 5.